Osmanlı’da, öncesinden itibaren kamusal alanda ahlaki davranışları denetleyen bir kuruluş vardır. Hz. Peygamber tarafından bizzat kurulmuştur, “Hisbe teşkilatı”. Osmanlı döneminde ihtisab adıyla daha çok kullanılmıştır bu. Bu teşkilat kamusal alanı denetlemiştir. Muhtesip denen kişiler, Kuran’dan kaynaklanan “emri bil mağruf nehyi anil münker”, yani iyilikle, güzellikle emretmek ve münker, kötülükten nehyetmek misyonuyla bu görevi yapmıştır. Osmanlı’da ihtisap ağası ve onun altındaki görevliler bu işi yapmıştır. Ve bir yönüyle İntisap, hisbe teşkilatı bir yönüyle başka organlar İslam tarihi boyunca bu görevi yapmışlardır.
Hz. Peygamber bizim için bir rol model olduğuna göre ticaretle uğraşan kimselerin bir kere o el-emin vasfını taşıması lazım. Yani güvenilir, dürüst tacir olmak gerek. Zaten hadislerde de dürüst tacirler sıddıklar, şehitler ve peygamberlerle beraberdir deniyor.
Bu gün de benzer kuruluşlar kurulabilir. Zaten bugün de bazıları var, yani diyanet teşkilatı, polis, bir takım kamu kuruluşları, meslek örgütleri vs. Bugün artık bu görevi kendi aralarında paylaşmışlar herkes işini yapmaya çalışıyor. Ama devletin tabi bunları denetlemesi, zaman zaman belki yönlendirmesi gerekebilir. Günümüzde artık delegülasyon denen, yani devletin düzenlemesi dışında bu işleri derneklere, sivil toplum kuruluşlarına bırakan, onların öz, oto-denetimini sağlamasını esas alan bir yapılanmaya doğru gidiyoruz. Zaten aslında hisbe teşkilatı da İslam tarihinde devlet tarafından tayin edilmiş ama neticede bir yönüyle bir sivil toplum kuruluşu sayılabilecek bir yapılanmaya sahipti. Esnaf ve zanaatkarlar kendi temsilcilerini bu teşkilata katıyorlardı, o yönüyle de bir oto-denetim sağlamış oluyordu. Bugün de İslam tarihinde benzerleri olan bir takım uygulamalar var.
Kaynak:Yenidünya dergisinden Nuriye Kayar’ın İlahiyatçı Doç. Dr. Cengiz Kallek’le İslam’da ticaret ve ticaret ahlakı üzerine yaptığı söyleşiden Haber7.Com web sitesine alıntılanılan “Müslüman bir tüccar nasıl olmalıdır?” yazısından derlenmiştir (22/07/2011).
