Dalgalar, uzun bir helezonik yayla, yayın ucundaki bazı sargıları sıkıştırmak ve serbest bırakmak suretiyle elde edilebilir. Yayın parçaları ritmik olarak ileri geri hareket ederler. Bazen, dalgadaki maddesel parçacıklar birlikte sıkıştırılmış olur. Bazen de bunlar daha uzağa doğru hareket ederler. Bu türdeki bir dalgaya sıkıştırma dalgası adı verilir (Şekil 1).
Şekil 1: Helezonik bir yayda sıkıştırma dalgasının meydana gelişi.
Bir sıkıştırma dalgasında madde, dalganın titreşim doğrultusunda titreşim yapar. Bir ses dalgası sıkıştırma dalgasına örnektir. Böyle bir dalgaya boyuna dalga denir.
Helezonik bir yayda bir dalganın ilerlemesi sırasında bir kısım sıkışır ve diğer bir kısım ise gevşer. Yay sargılarının sıkıştığı bölgeye sıkışma alanı denir. Yay sargılarının gevşediği yerlere ise atma alanı denir. Yayın tümü, dalga yay boyunca ilerlerken ileri geri hareket eder. Ses dalgaları, boyuna dalgalar olup, sıkıştırma dalgaları ile de temsil edilebilir. Dalganın üstte kalan kısmı sıkışmayı, altta kalan kısmı ise gevşemeyi gösterir. Sıkıştırma dalgalarının dalga boyu, bir sıkışmadan diğerine olan uzaklık olarak tanımlanabilir (Şekil 2).
Şekil 2. Ses dalgasının bir sıkıştırma dalgasıyla temsili.
Ses dalgaları, bir zil veya bir ses çatalı gibi bir kaynağın titreşimi ile ortaya çıkar. Bir kişi konuştuğu zaman, ses tellerinin titreşimi ile ses dalgaları oluşur. Ses dalgaları titreşim ile ortaya çıkan sıkıştırma dalgalarıdır. Ses dalgaları hava veya diğer maddesel ortamlarda hareket edebilir. Ses dalgaları boşlukta hareket edemez. Ses kaynaklarından çıkan ses dalgaları kulak veya diğer gereçlerle duyulabilir.
Farklı frekanslardaki ses dalgaları farklı dalga boylarına sahiptirler. Frekans artarken, dalga boyu azalır. Etrafımızda birçok ses dalgaları vardır. Bunlardan bazılarını duyamayız. Çoğu kimse frekansları 20 ile 20000 arasında olan ses dalgalarını duyabilir. Bu frekans aralığının üstünde olan seslere ses ötesi (ultrasonik) denir. Ultrasonik sesler insanlar tarafından duyulamaz. Bazı hayvanlar, örneğin bir köpek frekansları 25000’e varan sesleri işitebilir.
Kaynak: Prof. M. Selami Kılıçkaya, Editör: Yrd. Doç. Dr. Ali Cemalcılar, “Temel Fizik”, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 674, Açıköğretim Fakültesi Yayınları No: 331, ISBN 975 – 492 – 348 – 5, 1996.
