Bina bir alkali silika reaksiyonu (kısaca ASR veya beton kanseri) nedeniyle hasar görmüşse veya alkali silika reaksiyonu tarafından hasar görmeyen bir yapıda beton için kullanılan çakıl karışımında zararlı oranda alkaliye hassas maddelerin bulunduğuna dair şüphe varsa, hasar tespiti ve onarım çalışmalarında özel hususların dikkate alınması gerekmektedir. Emin olunması gereken konu kurallara uygun olmayan bir üst yüzey koruması nedeniyle hasarların oluşmasına zemin hazırlamamaktır.
Betonun içindeki alkali silika reaksiyonu belirli silis agregaları içeren çakıl taneleri arasındaki kimyasal reaksiyondur. Bu maddeler opalit, flint, silis kireci, grovak (kum taşı) ve sertleşmiş beton içindeki gözenek çözeltilerindeki alkali hidroksitlerde (NaOH, KOH) bulunmaktadır. Reaksiyon sonucunda alkali silika jeli oluşur ve bu jelin suyu emmesi nedeniyle beton şişmeye başlar. Bunun sonucunda beton çatlakları, patlamalar ve tuz kristalizasyonu meydana gelebilmektedir.
Hasara sebep olan bir alkali silika reaksiyonu aşağıdaki üç nedenden kaynaklanıyor olabilir:
· Alkaliye karşı hassas çakıl türünün kullanılması,
Beton içindeki yüksek alkali değerleri,
Yeterince kuruma sağlanamadığından veya dışarıdan gelen nem etkileri nedeniyle uzun süre yüksek oranda nem değerleri.
Betonun gözeneklerindeki alkali genel olarak çimentodan kaynaklanır fakat beton karışımı için ihtiyaç duyulan diğer malzemelerden de kaynaklanıyor olabilir. Eğer beton eritme tuzu içerikli suya veya nemli sise maruz kalmışsa sertleşmiş betonun içine sonradan girmiş olabilir. Çakılın alkali hassasiyet sınıfı alkali yönergesine göre belirlenmektedir. Bu yönergede zararlı alkali silika reaksiyonlara karşı alınacak tedbirler de yazmaktadır.
Alkali silika reaksiyonları kuru betonda ortaya çıkmaz. Sürekli değişken nem şartları hasar oluşumu için uygun bir alt yapı hazırlar, çünkü bu farklılıklar ile birlikte alkali azlığı veya yoğunluğu oluşmaktadır. Karışımı nedeniyle hasarlı bir alkali silika reaksiyonu muhtemel olan bir betonda ortaya çıkan bir nem değişikliği hasarlı reaksiyonun tetiklenmesine neden olabilir. Bu risk örneğin yapı parçaları buhar difüzyonuna (geçişmesine) müsaade etmeyen bir kaplama ile kaplandığında meydana gelir.
Alkali silika reaksiyonu nedeniyle hasar görmüş yapı parçaları üzerindeki hasar analizleri sadece bu tür hasarların teşhisinde deneyim sahibi olan ve alkali silika reaksiyonu problemini bilen uzman personel tarafından yapılmalıdır. Hasar analizinin hedefi alkali silika reaksiyonu nedeniyle her hangi bir zararın oluşup oluşmadığını ve ne tür zararların oluştuğunu tespit etmek, yapının ne derecede hasarlı olduğunu bulmak, alkali silika reaksiyonu nedeniyle oluşan hasarın artık sona mı erdiğini yoksa devam mı edeceğini bulmaktır. Hasar analizi kapsamına aşağıdaki işlemler girmektedir:
Ön bilgilerin tespit edilmesi: Hizmet tanımlaması, kullanım şartları, mevcut planlar, inşaat günlüğü, iklim şartları, beton karışımı, uygulanan kür, şahsi ve dışardan yapılan kontrollerin sonuçları.
Yapının görsel olarak değerlendirilmesi: Çatlakların fotoğraf ve/veya kayda geçilmesi (tür, resim, gidişat, dağılım, derinlik, genişlik, hareket), belirli zaman aralıklarında tespit edilebilen çiçeklenme ve patlama.
Beton numuneleri üzerinde yapılan araştırmalar: Geometrik yoğunluk, basınç ve aderans çekme mukavemetinin tespit edilmesi, alkali silika reaksiyonuna bağlı genleşmeler (40 °C’de ve en az %99 bağıl nemde).
Gerekirse ilave olarak alkaliye hassas çakılların karakterize edilmesi ve diğer hasar mekanizmalarından ayırt edilmesi için uzman kişiler tarafından zımpara ya da ince tabakalar üzerinde mikroskobik araştırmalar yapılmalıdır. Hasarların niteliği ve niceliği bakımından bir değerlendirme yapmak için alkali silika reaksiyonunun mevcut olup olmadığını belirlemek ve eğer mevcutsa hasarın sona erip ermediğini ya da devam edeceğini tespit etmektir. Değerlendirmeye mukavemet, kullanıma uygunluk ve süreklilik konularındaki soruların yanıtlanması için bir taşıyıcı yapı planlamacısının dahil edilmesinde yarar vardır.
Onarım konseptini tespit etmeden önce uzman planlamacı, taşıyıcı yapı planlamacısı (statik plancı) ve bina sahibi arasında onarımın mantıklı ve başarı olup olmayacağı karara bağlanmalıdır. Bu değerlendirmede, alkali silika reaksiyonu tarafından hasar görmüş bir betonun üzerindeki onarımın, özellikle yüksek hasar derecesinde, yapı parçaları üzerinde garantili bir sonuç doğurmayacağı ve devam eden hasarların meydana gelip gelmeyeceği unutulmamalıdır. Onarımdan geçmiş yapı parçaları bu nedenle düzenli aralıklarla kontrol edilmelidir.
Alkali silika reaksiyonu nedeniyle hasar görmüş beton yapı parçalarının onarımında temel koşul su etkisinin azaltılması veya engellenmesiyle nem oranının düşürülmesidir. Aynı zamanda yapı parçasının su buharı geçirgenliğine sahip olması gerekmektedir. Yeniden nemlenme durumunda gerektiğinde özel tedbirler alınmalıdır.
Çatlakların kapatılması üst yüzey koruması uygulanmadan yapılmalıdır. Burada prensip olarak her türlü çatlak kapatma yöntemleri kullanılabilir. Serpintili yağmur ve dışarıdan gelen zararlı maddelere karşı koruma sağlamak için içerden dışarı su buharı geçirgenliğine müsaade eden etkili bir üst yüzey koruması uygulanmalıdır. Buna uygun olarak OS 5 ve OS D üst yüzey koruma sistemleri tavsiye edilmektedir. Herkesin sürekli kullanmadığı ve ulaşılmak zorunda olmadığı yapı parçalarını yağışlara karşı korumak için kaplamak mümkündür fakat yapı parçaları teknik değerlendirme için erişilebilir olmalıdır. Yapılan hasar değerlendirmesine bağlı olarak tavsiye edilen onarım imkanları Tablo 1’de gösterilmiştir.
Örnek Olay |
Tavsiye edilen onarım şekli |
Çatlak oluşumu az, yapıda gevşeme yok ASR reaksiyonu bitmiş Beton mukavemetinde azalma yok |
Su etkilerine karşı koruyan ve su buharı geçirgenliğine müsaade eden OS 5 (OS D) kaplamasının uygulanması |
Yapıda gevşemeye yol açan çatlak oluşumları ASR reaksiyonu henüz bitmemiş Beton mukavemetinde azalma yok |
Çatlak yanakların esnek şekilde birleştirilerek > 0,3 mm çatlakların kapatılması Su etkilerine karşı koruyan ve su buharı geçirgenliğine müsaade eden OS 5 (OS D) kaplamasının uygulanması |
Yapıda ileri derece gevşemeye yol açan çatlak oluşumları ASR reaksiyonu bitmiş Beton mukavemeti azalmış |
Gerekirse betonun kazınması ve yeniden profillendirilmesi Çatlak yanakların kuvvetli bir taşıyıcı sistem oluşturması için sıkıca birleştirilerek > 0,3 mm çatlakların kapatılması Su etkilerine karşı koruyan ve su buharı geçirgenliğine müsaade eden OS 5 (OS D) kaplamasının uygulanması |
Yapıda ileri derece gevşemeye yol açan çatlak oluşumları ASR reaksiyonu henüz bitmemiş Beton mukavemeti azalmış |
Gerekirse betonun kazınması ve yeniden profillendirilmesi Çatlak yanakların esnek şekilde birleştirilerek > 0,3 mm çatlakların kapatılması Su etkilerine karşı koruyan ve su buharı geçirgenliğine müsaade eden OS 5 (OS D) kaplamasının uygulanması Başarı koşullu olarak söz konusudur, özellikle kullanım durumunu uzatmak için |
Kaynak: Bayer, Edwin., Tercüme: Ahmet Savaş,”Parkhauser aber richtig – Ein Leitfaden für Bauherren, Architekten und Ingenieure” (Otoparkları Doğru Tasarlamak – İnşaat Şirketleri, Mimarlar Ve Mühendisler İçin Bir Kılavuz), Bau+Technik GmbH, ISBN 3-7640-0467-3, 2006.