Özel işletmeler, tek sahipli ve çok sahipli işletmeler olmak üzere iki gruba ayrılır. Özel işletmelerde mülkiyetin tamamı özel sektöründür.
Şekil 1: Özel işletme türleri
Şahıs işletmelerinde işletmenin sahibi ve yöneticisi aynı kişidir, dolayısıyla üretim faktörleri tek bir kişide toplanır. Bu işletme türü en basit, en eski ve çok görülen bir işletme biçimidir.
İşletmenin sahibi, işletme faaliyetlerine ilişkin kararları alır, uygular ve denetler. İşletmenin bütün karı ona aittir. Risklere de işletme sahibi tek başına katlanır. Tek sahipli işletme, işletme sahibinden ayrı tutulamaz.
Şahıs işletmelerini diğer işletmelerden ayıran olumlu özellikler şunlardır:
· Kurulması kolaydır. İşletmenin sahibi ve yöneticisi kararlarında daha özgürdür.
· Yetkiler bir kişide toplanır. İşletmenin sahibi aynı zamanda işletmenin yöneticisidir.
· Faaliyetler gizlidir. İşletmenin sorunları, alınan kararlar, işletme dışına yayılmaz.
· Kar bölüşülmez, işletme sahibinin elinde toplanır.
· İşletme küçük çaplı olduğu için esnektir. Değişen iş koşullarına, yeni buluşlara ve taleplere uyabilir. Örneğin, benzin istasyonu sahibi başlangıçta sadece akaryakıt ihtiyacını karşılarken gerektiğinde araba temizleme, bakım-onarım, küçük alış veriş, hatta konaklama yeri gibi birimleri hızlı bir şekilde açabilir.
· Kredi almak kolaydır. İşletme sahibi borçlu olduğu kişilere tüm mal varlığı ile sorumludur. Kişi ne kadar varlıklıysa kredi alma konusundaki başvurusunun kabul edilmesi o kadar kolaylaşır.
Şahıs işletmelerinin olumlu niteliklerinin yanı sıra olumsuz nitelikleri de vardır. Şahıs işletmelerinin olumsuz yönleri şunlardır:
· Şahıs işletmeleri fazla büyüyemezler.
· İşletmeci, kararlarını tek başına aldığı için başkalarının görüş ve önerilerinden yeterince yararlanamaz.
· Amaçlarına ulaşamıyorlarsa kısa sürede kapanabilirler.
· Borçlara karşı sorumlulukları sınırsızdır. İşletme sahibinin mallarına gerektiğinde haciz konur.
Sermaye şirketlerinde ortakların sorumlulukları şirkete koydukları sermaye ile sınırlıdır. Sermaye şirketlerine çok sayıda kişi katılabilir. Şirketin yönetimi genellikle uzman kişilere bırakılır.
Sermaye şirketlerinde ortakların değişmesi kolaydır. Bu bakımdan sermaye şirketleri daha uzun ömürlü olabilir. Bir başka deyişle şirketin ömrü sahiplerine bağlı değildir.
Sermaye şirketlerinden biri olan Anonim şirketi örnek verecek olursak, bu tür şirketler beş veya daha çok gerçek veya tüzel kişi tarafından kurulur. Kuruluş sermayesi belli bir miktarın altında olamaz. Gerçek veya tüzel kişiler belli paylarla şirkete katılırlar.
Sermaye şirketlerinin, şahıs işletmelerine göre olumlu yönleri şunlardır:
· İşletmeden alacaklı olanlara karşı sorumlulukları sınırlıdır.
· Yönetim belli bir sisteme bağlıdır.
· Ortaklık kolaylıkla devredilebilir.
· Büyüme yeteneği sonsuzdur.
Sermaye şirketlerinin olumsuz yönleri ise şunlardır:
· Kuruluş işlemleri karmaşıktır ve uzun zaman alır.
· Ortak sayısının çokluğu nedeniyle karar vermek ve uygulamak daha fazla zaman alır.
· Daha çok çalışan olduğu için koordinasyon güçtür.
Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletme türlerinden bir diğeri ise karma işletmedir. Karma işletmeler kamu temsilcisi kişiler ile özel kişilerin birlikte kurdukları işletmelerdir. Örneğin, Türkiye Yem Sanayiinde devletin hissesi yanında özel şahısların da payları vardır.
Bu tür işletmelerde sermayenin büyük payı devletin elinde ise genellikle kararlar devlet temsilcilerinin eğilimleri yönünde alınır. Aksi durumda yani büyük hisse özel şahıslarda toplanıyorsa kararlar genellikle o kesimin uygun gördüğü doğrultuda alınır.
Türkiye’de ekonomik faaliyetlerde hem devletin, hem de özel sektörün önemli payları vardır. Bu nedenle ekonomimiz karma ekonomidir.
Kaynak: Milli Eğitim Web Sitesinde Yer Alan “Mesleki Açık Öğretim Lisesi İşletme 1 (Hazırlayan: Taylan Acar)” Ders Notlarından Derlenmiştir (Ziyaret Tarihi: 01/02/2010).