26 Nisan 2010

Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletmeler

İşletme
İşletme

Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletmeler kendi içinde üç grupta toplanır. Bunlar;

· Kamu işletmeleri,

Özel işletmeler,

Karma işletmelerdir.

Mülkiyetine Göre İşletmeler

Şekil 1: Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletmeler

Kamu İşletmeleri: Kamu işletmeleri, devletin mülkiyetinde bulunur ve devlet tarafından işletilir. Kamu işletmelerinde, işletmenin mülkiyeti, bakanlıklar ve belediyeler gibi devlet kuruluşlarına aittir.

Kamu işletmeleri şu amaçlarla kurulur:

·   Belirli bir toplumsal yarar nedeniyle sınırlandırılmış kar elde etmek

Fiyatları olabildiğince düşük tutmak

Ülkenin refahını artırmak

Tekelleri önlemek

Özel kesimin yetersiz olduğu alanlarda işletmeler kurmak

Yeterli ve etkin alt yapılar oluşturmak

Varolan ulusal kaynakların etkin kullanımını sağlamak

Hızlı sermaye sağlayarak yeni yatırımlar yapmak

Kamu işletmeleri kendi aralarında mali, sosyal ve ekonomik nedenlerle kurulmuş işletmeler olarak da gruplandırılabilir.

Mali nedenlerle kurulan kamu işletmelerinin amacı, kamu kurumlarına gelir sağlamaktır. Örneğin, devlet üretme çiftliklerinden AOÇ’ nin (Atatürk Orman Çiftliği) elde ettiği ürünlerin satışından devlet önemli gelir sağlamaktadır.

Kamu işletmeleri, hukuki yapı bakımdan özel işletmelerden farklıdır. Bu işletmeler yalnızca kamuya mal veya hizmet üretmek için kurulup işletilmezler. En önemli amaçlarından biri topluma yarar sağlamaktır.

Kamu işletmelerinden bazıları da sosyal nedenlerle kurulur. Sosyal nedenlerle kurulan kamu işletmeleri, az gelişmiş yöreleri kalkındırmak amacıyla kurulur. Daha gelişmiş yörelerde ise gelişmenin sürekliliğini sağlamayı amaçlar.

Sosyal nedenlerle kurulmuş işletmelere örnek olarak Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, kreşler verilebilir. Ayrıca sağlık hizmetlerini yerine getiren hastaneler de verilebilecek başka örnektir.

Kamu işletmelerinin bir bölümü de ekonomik nedenlerle kurulmaktadır. Bu nedenle kurulan kamu işletmelerinin amacı, ülkenin ekonomik kalkınmasını hızlandırmaktır.

Ekonomik nedenlerle kurulan işletmeler, kamu tasarrufu oluşturarak sermaye birikimi sağlar. Örneğin, Türkiye Şeker Fabrikaları ve Sümerbank ham maddeyi değerlendirip iş sahası açarak yurt ekonomisinin dışa açılmasında önemli yararlar sağlamıştır.

Kamu işletmelerinin üç özelliği vardır.

Sermayelerinin devlete ait olması,

Özel yasalarla kurulup özel hukuk kurallarına göre işletilmesi,

Sermayeye göre kamu idaresine doğrudan veya dolaylı olarak bağlı olmasıdır.

Kamu işletmeleri yasanın öngördüğü biçimlerde denetlenir.

Özel İşletmeler: Özel işletmeler, tek sahipli ve çok sahipli işletmeler olmak üzere iki gruba ayrılır. Özel işletmelerde mülkiyetin tamamı özel sektöründür.

Özel İşletmeler

Şekil 2: Özel işletme türleri

Şahıs işletmelerinde işletmenin sahibi ve yöneticisi aynı kişidir, dolayısıyla üretim faktörleri tek bir kişide toplanır. Bu işletme türü en basit, en eski ve çok görülen bir işletme biçimidir.

İşletmenin sahibi, işletme faaliyetlerine ilişkin kararları alır, uygular ve denetler. İşletmenin bütün karı ona aittir. Risklere de işletme sahibi tek başına katlanır. Tek sahipli işletme, işletme sahibinden ayrı tutulamaz.

Şahıs işletmelerini diğer işletmelerden ayıran olumlu özellikler şunlardır:

Kurulması kolaydır. İşletmenin sahibi ve yöneticisi kararlarında daha özgürdür.

Yetkiler bir kişide toplanır. İşletmenin sahibi aynı zamanda işletmenin yöneticisidir.

Faaliyetler gizlidir. İşletmenin sorunları, alınan kararlar, işletme dışına yayılmaz.

Kar bölüşülmez, işletme sahibinin elinde toplanır.

İşletme küçük çaplı olduğu için esnektir. Değişen iş koşullarına, yeni buluşlara ve taleplere uyabilir. Örneğin, benzin istasyonu sahibi başlangıçta sadece akaryakıt ihtiyacını karşılarken gerektiğinde araba temizleme, bakım-onarım, küçük alış veriş, hatta konaklama yeri gibi birimleri hızlı bir şekilde açabilir.

Kredi almak kolaydır. İşletme sahibi borçlu olduğu kişilere tüm mal varlığı ile sorumludur. Kişi ne kadar varlıklıysa kredi alma konusundaki başvurusunun kabul edilmesi o kadar kolaylaşır.

Şahıs işletmelerinin olumlu niteliklerinin yanı sıra olumsuz nitelikleri de vardır. Şahıs işletmelerinin olumsuz yönleri şunlardır:

Şahıs işletmeleri fazla büyüyemezler.

İşletmeci, kararlarını tek başına aldığı için başkalarının görüş ve önerilerinden yeterince yararlanamaz.

Amaçlarına ulaşamıyorlarsa kısa sürede kapanabilirler.

Borçlara karşı sorumlulukları sınırsızdır. İşletme sahibinin mallarına gerektiğinde haciz konur.

Sermaye şirketlerinde ortakların sorumlulukları şirkete koydukları sermaye ile sınırlıdır. Sermaye şirketlerine çok sayıda kişi katılabilir. Şirketin yönetimi genellikle uzman kişilere bırakılır.

Sermaye şirketlerinde ortakların değişmesi kolaydır. Bu bakımdan sermaye şirketleri daha uzun ömürlü olabilir. Bir başka deyişle şirketin ömrü sahiplerine bağlı değildir.

Sermaye şirketlerinden biri olan Anonim şirketi örnek verecek olursak, bu tür şirketler beş veya daha çok gerçek veya tüzel kişi tarafından kurulur. Kuruluş sermayesi belli bir miktarın altında olamaz. Gerçek veya tüzel kişiler belli paylarla şirkete katılırlar.

Sermaye şirketlerinin, şahıs işletmelerine göre olumlu yönleri şunlardır:

İşletmeden alacaklı olanlara karşı sorumlulukları sınırlıdır.

Yönetim belli bir sisteme bağlıdır.

Ortaklık kolaylıkla devredilebilir.

Büyüme yeteneği sonsuzdur.

Sermaye şirketlerinin olumsuz yönleri ise şunlardır:

Kuruluş işlemleri karmaşıktır ve uzun zaman alır.

Ortak sayısının çokluğu nedeniyle karar vermek ve uygulamak daha fazla zaman alır.

Daha çok çalışan olduğu için koordinasyon güçtür.

Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletme türlerinden bir diğeri ise karma işletmedir. Karma işletmeler kamu temsilcisi kişiler ile özel kişilerin birlikte kurdukları işletmelerdir. Örneğin, Türkiye Yem Sanayiinde devletin hissesi yanında özel şahısların da payları vardır.

Bu tür işletmelerde sermayenin büyük payı devletin elinde ise genellikle kararlar devlet temsilcilerinin eğilimleri yönünde alınır. Aksi durumda yani büyük hisse özel şahıslarda toplanıyorsa kararlar genellikle o kesimin uygun gördüğü doğrultuda alınır.

Türkiye’de ekonomik faaliyetlerde hem devletin, hem de özel sektörün önemli payları vardır. Bu nedenle ekonomimiz karma ekonomidir.

Tüketim Biçimine Göre İşletmeler: Bu işletmeler iki grupta incelenebilir:

Nihai tüketiciler için mal üreten işletmeler

Başka işletmelerin üretimi için mal üreten işletmeler

Bireyler tarafından doğrudan tüketilen yiyecek ve giyecek maddeleri gibi malları üreten işletmeler nihai “tüketici için mal üreten işletmeler”dir. Bu tür işletmelere konserve ve hazır giyim firmaları örnek verilebilir.

İşletmelerin ürettikleri mallar her zaman doğrudan tüketime sunulmaz. Bazı mallar, başka malların üretiminde kullanılır. Bu tür mal üreten işletmeler “başka işletmeler için mal üreten işletmeler” grubuna girer. Örneğin, araba parçası üreten yan sanayi işletmeleri bu tür işletmelerdendir. İnşaat şirketleri tarafından kullanılmak üzere çimento üreten işletmeler de bu tür işletmelerdendir. Bir başka örnek olarak da, mobilya yapımında kullanılmak üzere kereste üretimi yapan işletmeler verilebilir.

Ürettikleri mal ve hizmetin çeşidine göre işletmeler: Bu işletmeler iki grupta incelenir:

Dayanıksız mal üreten işletmeler

Dayanıklı mal üreten işletmeler

Dayanıksız mal üreten işletmeler, yiyecek-içecek maddeleri, kağıt gibi kısa bir sürede tüketilen malları üretirler. Bu işletmelere makarna fabrikaları ve konserve fabrikaları da örnek verilebilir.

Dayanıklı mal üreten işletmeler makine, mobilya, buzdolabı gibi uzun süre kullanılan malları üretirler. Ayrıca otomobil fabrikaları, beyaz eşya üreten firmalar da bu tür işletmelere verilebilecek başlıca örneklerdir.

Kaynak: Milli Eğitim Web Sitesinde Yer Alan “Mesleki Açık Öğretim Lisesi İşletme 1 (Hazırlayan: Taylan Acar)” Ders Notlarından Derlenmiştir (Ziyaret Tarihi: 01/02/2010).

Share

Bunları da Beğenebilirsiniz...