Bütün cisimler gibi, havanında bir ağırlığı vardır. Gazların bu ağırlığı yeryüzünde basınç olarak hissedilir. Dünya’nın her yerinde hava basıncı aynı değildir. Basınç; yükselti, sıcaklık, enlem ve dinamik etkenlere bağlı olarak değişir.
Yükselti: Atmosfer içerisinde yer alan farklı özellikteki gazlar, yerçekimi nedeniyle ağır olanları altta, hafif olanları ise üstte olmak üzere sıralanır. Bu nedenle atmosferin yoğunluğu ve ağırlığı alt kısımlarda daha fazla, üst kısımlarda daha azdır.
Enlemin etkisi: Kutuplar Dünya’nın merkezine daha yakın iken Ekvator daha uzaktır. Bu nedenle yerçekimi kuvveti Ekvator’dan kutuplara doğru gittikçe artar. Yerçekimindeki bu değişikliğe bağlı olarak hava basıncı da enlemlere göre değişiklik gösterir.
Sıcaklık etkisi: Isınan hava genleşir. Genleşen hava hafifler ve yükselir. Böylece hava kütlelerinin yoğunluğu ve ağırlığı azaldığı için alçak basınç alanı oluşur. Soğuyan hava sıkışarak, ağırlaşır. Ağırlaşan hava yer çekimi etkisiyle aşağıya doğru çöker. Böylece hava kütlelerinin yoğunluğu ve ağırlığı arttığı için yüksek basınç alanı oluşur. Ekvator yıl boyunca sıcak olduğu için sürekli olarak termik alçak basınç alanıdır. Kutuplar ise yıl boyunca soğuk olduğu için sürekli olarak termik yüksek basınç alanıdır.
Dinamik etkenler: Dünya’nın kendi ekseni çevresinde dönüşü sonucunda rüzgarların yönlerinde sapmalar olur. Sapmalar sonucu hava kütleleri 30° enlemlerinde yoğunlaşarak alçalır ve bir yüksek basınç alanı, 60° enlemlerinde ise seyrelerek yükselir ve bir alçak basınç alanı oluşturur.
Hava basıncı ilk kez 1643 yılında Toriçelli Mercury tarafından cıvalı barometre ile ölçülmüştür. Standart hava basıncı 45° enlemlerinde, deniz seviyesinde ( 0 metre) ve 15 °C sıcaklıkta 1 cm2’ye etki eden havanın basıncıdır. Standart hava basıncı 1 cm çapındaki cam tüp içerisindeki civanın 760 mm (76 cm) yükselmesidir (1 cm3 cıva 13.6 gr ağırlığında olduğuna göre 76 cm3 civa x 1.6 = 1033.6 gr’dır). Diğer bir ifade ile standart hava basıncı 1 cm2’lik yüzeye 1033,6 gr ağırlık yapmaktadır. Hava basıncı, daha sonraki yıllarda CGS (santimetre/gram/saniye) ölçü sisteminin kuvvet birimi olan din kullanılarak milibar (mb) olarak ölçülmeye başlanmıştır. Bu ölçüye göre standart hava basıncı 1013 mb kuvvettir (760 mm cıva sütunu = 1033,6 gr cıva ağırlığına o da eşittir 1013 mb kuvvete). Ancak bir yerin alçak basınç alanı mı yoksa yüksek basınç alanımı olduğunu belirlemek için o yerin ve çevresindeki alanların basınç değerlerine bakılır. Örneğin bulunduğumuz yerde basınç 850 mb, başka bir alanda 700 mb ise bulunduğumuz yer yüksek basınç (antisiklon), diğer alan ise alçak basınç (siklon) merkezidir. Basıncın dünya üzerinde dağılışını gösterebilmek için eş basınç eğrileri (izobar) yöntemi geliştirilmiştir. Eş basınç en eğrileri ile çizilen haritalara izobar haritaları adı verilir.
Kaynak: Milli Eğitim Web Sitesinde Yer Alan “Mesleki Açık Öğretim Lisesi “Coğrafya 1″ (Hazırlayan: Derviş Ünlü)” Ders Notlarından Derlenmiştir (Ziyaret Tarihi: 03/02/2010).
